खाजाघरमा के भयो ?

पहिलो दिन

सामान्यतया बिहान ५:३० बजेतिर पुनमको देवर र श्रीमानले खाजाघर खोल्ने गर्छन्। पहिलो दिन खाजाघर पूनमको देवरले खोलेका थिए भने पुनम र उनको श्रीमान छोरीलाई स्कुल पठाउन तयार गरी बिहान लगभग ८.३० वा ९ बजेतिर आइपुगेका थिए। दिनको समयमा पुनम र उनको देवर मिलेर खानेकुरा पकाउने र ग्राहकहरू दिने काम गरे। कुसुम कलेज सकेर दिउँसो करिब १२ बजे आइपुग्छिन्। खाजाघरमा भाँडा माझ्न राखिएकी ३० वर्ष हाराहारीकी महिला कर्मचारी बिहान ९ बजेदेखि बेलुका ५ बजेसम्म काम गर्छिन्। ती महिला कर्मचारीले अनुसन्धानकर्ताहरूलाई आफूले दिनको एक छाक खाना र २०० रूपैयाँ पाउने गरेको बताइन्। उनले पहिले आफै खाजाघर चलाएको पनि बाताइन् (उनी खाजाघरका सञ्चालकहरू समेटेर बनाइएको कलारिसा कार्यपरक अनुसन्धान समूहको सदस्य पनि हुन्)। ती कर्मचारी घर गएपछि परिवारका अन्य सदस्यले नै भाँडा माझ्ने काम गर्थे।

यी दुई दिनमा खाजाघरमा अरू बेलाभन्दा कम ग्राहकहरू आएका थिए। पुनमले नियमित ग्राहकहरू धेरै रहेको तर चुनावको समय भएकाले अहिले कम ग्राहक आएको बताउँछिन्।

बिहान ८ बजे नै घरेलु मदिरा पिउन भनी एक जना पुरुष र एक जना महिला ग्राहक खाजाघर आएका थिए। किशोरावस्थाका (धेरैजसो पुरुष १८ वर्ष मुनिका) एउटा समूह पनि बिहानै खाजाघर आयो। उक्त समूह खाजाघरमा चिया र खाजा खाएरर घण्टौंसम्म बस्यो। तिनीहरूले चुरोटमा गाँजा भरे र केही पर गएर सल्काएर खाए। ती किशोरहरू अलि टाढा बसे र अन्य ग्राहकहरूलाई बाधा पुर्‍याएनन्। पुनमले ती किशोरहरूलाई गाँजा भरेर चुरोट बनाउन दिएकी थिइन्। तथापि उनले ती किशोरहरूलाई गाँजा हालेर चुरोट पिउँदा स्वास्थ्यमा असरहरू पर्ने भन्दै नखानु भनेर धेरै पटक भनेको बताइन्।

बिहान करिब ९ बजे करिब ३० वर्षका दुई जना महिला ६० वर्षका देखिने एक जना पुरुषसँग खाजाघरमा आएका थिए। पुनमले अनुसन्धानकर्तालाई तिनीहरू धनी ग्राहकहरूसँग यौनकर्म गर्ने महिला हुन् भनेर बताइन्। पुनमले ती महिलाहरूले धनी ग्राहकहरूसँग यौनकर्म गर्नुका साथै थोरै पैसा भएका ग्राहकका लागि अन्य यौनकर्मी खोजिदिने दलालको काम पनि गर्दछन् भनी बताइन्। अहिलेका पुरूष, जोसँग ती महिला थिए, सम्पन्न परिवारबाट आएका धनी स्थानीय बासिन्दा थिए।

ती तीनै जना दिउँसोसम्म मोबाइलमा लुडो खेलेर बसे। उनीहरू थोरै पैसाको बाजी राखेर खेलिरहेका थिए र जित्नेले हरेक पटक त्यहाँ बसेर खेल्न दिएबापत पुनमलाई १० रूपैयाँ दिन्थे। तिनीहरूले खेल्ने क्रममा खाजा, सफ्ट ड्रिङ्क्स र रक्सी मगाएर खाए। यसको पैसा पुरुषले तिर्थे। उनीहरू पछाडिको कोठामा बसेर लुडो खेलिरहेको बेला एक जना अनुसन्धानकर्ता उनीहरू बसेको ठाउँ हुँदै खाजाघरको शौचालयमा जाँदा ती पुरुषले एकजना महिलासँग अङ्गालो मारेर बसेको देखे।

एक पटक ती पुरुषले भाँडा माझ्ने महिला कर्मचारीलाई आएर बस्न भने । तर उनले वास्तै गरिनन्। त्यसपछि पुरुषले उनको श्रीमानको बारेमा सोधे र उनलाई अरू बेला आएर सँगै बस्ने गरेको तर आज चाहिँ किन नआएको भनेर सोधेँ। अनुसन्धानकर्ताहरू खाजाघरमा भएका कारण त्यो दिन उनी ग्राहकसँग बस्न नचाहेको जस्तो देखिन्छ।

पुनमकी दश वर्षीय छोरी विद्यालयको पढाइ सकेर साढे चार बजेतिर खाजाघर आइपुग्छिन्। उनले खाजा खाएर चित्र बनाउँदै र अनुसन्धानकर्ताहरूसँग बोल्दै समय कटाइन्। उनले खाजाघरमा आउने पुरुष ग्राहकलाई चिनेकी थिइन् र उनीहरूले एकआपसमा पहिलादेखि नै चिनेको जसरी कुराकानी गरे।

साँझ परेपछि ४० वर्षको हाराहारीका धेरै पुरुषहरू एक-एक गरेर खाजाघरमा आए। उनीहरू त्यहाँ मुख्य गरी रक्सी र मासु खान आएका थिए।

खाजाघर राति ९ बजेसम्म खुला रह्यो। खाजाघर बन्द गरेपछि, पुनम र उनको परिवारले घर जानुअघि त्यहाँ बसेर खाना खाए। बन्द भएपछि पुनम र उनको परिवारले घर जानुअघि खाजाघरमा खाना खाए ।

दिन दुई

खाजाघरमा दोस्रो दिन बिहान साढे ७ बजे नै अनुसन्धानकर्ताहरूले पुनमलाई भेटे। अघिल्लो दिन आएका किशोरहरूको समूह खाजाघरमा पहिलाको जस्तै गफ गर्दै चुरोटमा गाँजा भर्दै बसे। बिहान करिब ९ बजेतिर अघिल्लो दिन आएका दुई जना महिलाहरू फेरि खाजाघरमा आए र उनीहरू आएपछि ती ६० वर्ष नाघेका पुरुष पनि आइपुगे। दिउँसो हुने बेलासम्म उनीहरू मोबाइलमा गेम खेल्दै बसे।

स्कुल बिदा भएकाले पुनमकी छोरी दिनभर खाजाघरमा नै थिइन्। एकजना अनुसन्धानकर्ता खाजाघर बाहिरको ठाउँमा उनीसँग बसेर उनलाई चित्र बनाउन सघाउँदै थिए। उनलाई चित्र बनाउन खुब मन पर्छ र उनी कराते सिक्न पनि जान्छिन्। उनले खाजाघरमा आउने केही नियमित ग्राहकहरूसँग कुरा गर्ने तरिका देख्दा उनी खाजाघरको वातावरणसँग धेरै परिचित छिन् भन्ने आभास दियो। उनी नियमित रूपमा आउने र आफूले चिनेका ग्राहकहरूसँग कुराकानी गर्थिन् ।

तीस वर्ष हाराहारीका एक जना नयाँ ग्राहक दिउँसोतिर खाजाघरमा आइपुगे। उनले केही खाजा खाए र त्यहाँबाट निस्के। त्यसपछि उनी धेरै पटक खाजाघरमा आएर बस्ने, जाने र आउने गरिरहे। अनुसन्धानकर्ताहरूलाई (दुईजना महिला अनुसन्धानकर्ताहरू) उक्त ग्राहकले आफूहरू खाजाघरमा काम गर्ने यौनकर्मी हुन् कि भन्ने सोचेको होला भन्ने लाग्यो।

अघिल्लो दिन झैँ साँझमा रक्सी र मासु खान धेरै मानिसहरू खाजाघर आए।

निष्कर्ष

अनुसन्धानकर्ताहरूले खाजाघरमा दुई जना बालिकासहित पुनम र उनको परिवारसँग दुई दिन समय बिताए। खाजाघर भनेको यात्रुहरूका लागि केही सस्तो दाममा खाजा खाने र पिउने ठाउँ हो। यसले वरपरका स्थानीय बासिन्दाहरू जमघट हुने, भेटघाट गर्ने र लामो समय बिताउने ठाउँ प्रदान गर्दछ। खाजघरमा विभिन्न उमेर र सामाजिक-आर्थिक पृष्ठभूमिका सबै नेपाली ग्राहकहरू आउने गरेको देखियो।

पुनमले खाजाघर चलाएर आफ्नो परिवारको भरणपोषण गर्न पुग्ने पैसा कमाउन सक्छिन्। अनुसन्धानकर्ताहरू दुई दिन बस्दा पुनमसँग उनको व्यवसाय सञ्चालनलाई सम्भव बनाउने व्यवसाय मोडेल बारेमा केहि खास कुराहरू देख्न पाए। खाजाघरले खाजाहरू सस्तोमा बेच्छ र यसका लागि खर्च पनि कम नै गर्नुपर्छ। उनले स्थानीय पसलेहरूसँगको राम्रो सम्बन्ध बनाएर र पुनम आफै घुमेर सस्तो दाममा सामान, विशेष गरी ब्रान्डेड रक्सी किनेर (साथै घरेलु रक्सी बेचेर) उनको व्यवसाय फाइदामा चल्दछ।

कर्मचारीमा हुने खर्च न्यून राख्ने कुरामा पनि यो निर्भर छ, भाँडा माझ्ने कर्मचारीलाई सरकारले तोकेको प्रतिमहिना न्यूनतम १५ हजार रूपैयाँ तलबभन्दा आधा पैसा दिइन्छ भने परिवारकै सदस्य र किशोर उमेरकी नन्द समेतले व्यवसायमा सहयोग गर्छन्, प्रायः लामो समयसम्म काम गर्छन्, यसबापत तलब लिंदैनन्, बरू कमाएको पैसाले जीवन निर्वाह र/वा विद्यालय शुल्कहरूमा खर्च गरिन्छ ।

खाजाघरमा ग्राहकहरूले लामो समय बिताउन सक्ने सुरक्षित र निजी ठाउँ उपलब्ध गराउनु (यस कारणले ग्राहकहरू नियमित रूपमा आउनेछन्) र नजिकैका गेस्ट हाउसमा बस्ने नेपाली यात्रुहरूलाई तान्न सक्नु महत्त्वपूर्ण छ। घरेलु मदिरा बेच्दा अलि बढी फाइदा हुने भएकाले घरेलु मदिराको बिक्री पुनमको व्यवसायलाई टिकाउन मद्दत गर्ने अर्को कारक हो। पुनमको वित्तीय साक्षरतासम्बन्धी ज्ञानको कमी र एकदमै अनौपचारिक तरिकाको व्यवसाय सञ्चालनले उधारोमा सामान पाउन (जस्तै, ब्रान्डेड रक्सी), र खाजाघरको वित्तीय कारोबार हेर्न सहयोग गर्ने अन्य प्रकारका सहयोगहरू प्राप्त गर्न उनलाई गाह्रो बनाउँछ र । त्यसैले उनले थप रणनीतिक योजना बनाउनु पर्ने हुन्छ।

खाजा घरको अपीलको अंश यो देखिन्छ कि नियमित ग्राहकहरूले ठाउँलाई घरबाट टाढा-घरको रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन् र त्यसैले उनीहरूलाई गोपनीयता चाहिने गतिविधिहरू गर्न सक्छन्, चाहे यो गाँजा चुरोट रोल गर्ने हो वा साथीसँग घनिष्ठ हुन। खाजा घरको धमिलो उज्यालो पछाडिको कोठाले यस प्रकारका गतिविधिहरूलाई उधारो दिन्छ। थप रूपमा, पुनमले यी गतिविधिहरूलाई आफ्नो स्थानमा अबाधित र थोरै टिप्पणी वा हस्तक्षेप बिना गर्न अनुमति दिन्छ। तथापि, पुनमले आफ्ना ग्राहकका गतिविधिहरू अति अविवेकी वा अस्वीकार्य छन् भन्ने महसुस गर्दा सीमाहरू लागू गर्छिन्। उदाहरणका लागि, उनले एक नाबालिगलाई कसरी हप्काइन् जसले आफूसँग यौनसम्पर्कको लागि पैसा तिर्न ग्राहकलाई उत्पीडन गरिरहेको महसुस गरेकी थिइन्। उनको परिवारका सदस्यहरू स्पष्ट घनिष्ठताको प्रदर्शनमा पर्दैनन् भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्दा सीमाहरू लागू गर्ने ठाउँमा उनको निर्णयहरू संरचना भएको देखिन्छ।

आफ्नो खाजाघरको पल्लोपट्टि रहेको खाजाघरमा छिट्टो पैसा कमाउने सोचले महिला तथा केटीहरू प्रयोग गरेको देख्दा पुनम आफ्नो व्यवसाय त्यो खाजाघरको व्यवसायभन्दा फरक रहेको ठान्छिन्। तुलनात्मक रूपमा हेर्दा यौनकार्य बारेमा पुनमको फरक सोच देखिन्छ। ग्राहकहरूले उनको खाजाघरमा शारीरिक निकटताका गतिविधि गर्दा वा त्यो ठाउँलाई यौनकर्मीहरूसँग भेट्न सकिने ठाउँको रूपमा प्रयोग गर्दा उनलाई धेरै अप्रत्यक्ष फाइदाहरू (जस्तै खाजा र रक्सी धेरै बिक्री) हुने गर्छ। पुनम आफ्नो परिवारका सदस्यहरूको हकमा रक्षात्मक देखिन्छिन् र नजिकैको खाजाघरले ग्राहकहरू आकर्षित गर्न जानाजानी यौनकर्मलाई प्रयोग गरेको कुरामा आलोचना गर्छिन्। तर पनि पुनमको खाजाघरको संरचनाले के देखाउँछ भने पुनमकी छोरी र नन्दले वयस्क संसारहरूमा हुने यौनजन्य वातावरण, यौनको लेनदेन हुने थलोमा काम गरिरहेकी वा समय बिताइरहेका छन्। उनको खाजाघरको वातावरण भोक लागेर खान गइने अन्य क्याफेहरूमा रहने वातावरणभन्दा फरक छ, यहाँ बालिकाहरू (उनका छोरी र नन्द) यौन आवश्यकताहरू पूरा गर्न खाजाघर प्रयोग गर्ने ग्राहकहरूको निकटमा रहेका छन् ।

फोटो साभार: अनिश बाँस्तोला। व्यवसाय मालिकको लिखित मन्जुरी लिएर।