गोंगबु: आउनेजाने यात्रुका लागि भोजन र पेय, मनोरञ्जन र आत्मीयता प्रदान गर्ने कार्यमा श्रमिक बालबालिका
गोंगबु काठमाडौंको उत्तरमा पर्ने एउटा क्षेत्र हो र यो राजधानीको सबैभन्दा ठूलो बसपार्क भएको ठाउँ हो। यहाँको बसपार्क स्थानीय र देशका अन्य ठाउँबाट आउनेजाने मुख्य केन्द्रबिन्दु पनि हो। यस बसपार्कले यो क्षेत्रलाई शहरमा बसोबास गर्नेहरूका लागि परिवहनको केन्द्र र नेपालका विभिन्न जिल्लाबाट विदेशमा काम गर्न जान वा काठमाण्डौं भ्रमण गर्न आउने व्यक्तिहरूका लागि प्रवेशद्वार बनाएको छ। यो बसपार्क काठमाडौंलाई परिक्रमा गर्ने राजमार्ग चक्रपथसँगै रहेको छ जुन गोंगबु हुँदै जान्छ।
छिमेकको नक्साङ्कनका लागि चयन गरिएको गोंगबु सडक काठमाडौंको मुख्य बसपार्क नजिकै छ। यो ठाउँ व्यस्त र प्रदूषित छ। सडकमा बास, खाजा खाने ठाउँ वा केही मनोरञ्जनका क्रियाकलाप खोज्ने मानिसहरूले भरिएको छ।
गोंगबु अव्यवस्थित र द्रुत विकास भएको क्षेत्र हो। राजधानीको मुख्य यातायात केन्द्रको रूपमा रहने गरी गोंगबुमा बसपार्क स्थापना भएपछि विगत १० देखि १५ वर्षको समय अन्तरालमा यहाँ तीव्र गतिमा व्यवसायहरू स्थापना भएका छन्। गोंगबु क्षेत्रको एउटा विशेषता भनेको ठूलास्तरका व्यवसायहरूसँगै साना स्तरका र एकदमै अनौपचारिक व्यवसायहरू धेरै सङ्ख्यामा रहनु हो। चक्रपथको दुवै छेउतिरबाट भित्रसम्म रहेका साना-ठूला सडकहरूसम्म फैलिएका व्यवसायहरूले यहाँ आवतजावत गर्नेहरूका केही घण्टा, केही दिन वा लामो बसाइका आवश्यकताहरू पूरा गर्दछन्। ठूला सडकहरू चक्रपथबाट उत्तरदेखि दक्षिण हुँदै रहेका छन् र यहाँ विभिन्न प्रकारका व्यवसायहरू छन्। सानास्तरका भोजनालय, फार्मेसी र मिठाई पसलहरूदेखि ठूला गेस्टहाउस र मनोरन्जन स्थलहरू यहाँ देख्न सकिन्छ। यी सडकहरूसँगै जोडिएर भित्र-भित्र धेरै साँघुरा गल्लीहरू पनि छन्। ती प्रत्येकमा गल्लीमा लहरै खाजाघर, साना गेस्टहाउस र अन्य अनौपचारिक व्यवसायहरू खुलेका छन्।
चक्रपथमा नेपालका विभिन्न जिल्लाबाट काठमाडौं आवतजावत गर्नेलाई सेवा दिने गेस्ट हाउस, होटल र रेस्टुरेन्टहरू लहरै रहेका छन्। यहाँ आउने कतिपय वैदेशिक रोजगारीमा जान आएका व्यक्तिहरू हुन्छन्।
सडकको आवाज
सडकको थप आवाजहरू
चक्रपथमा हुने यातायातका साधनहरूको बाक्लो आवतजावतका कारण यो क्षेत्र निकै भीडभाड, कोलाहलयुक्त र प्रदूषित हुने गरेको छ। , सवारी प्रदूषणबाट प्रभावित हुनुका साथै वरिपरिका गल्ली र सडकहरू खुला ठाउँमा मकै र सेकुवा पोल्दा र सेकुवा (बार्बेक्युड मासु). काठमाडौं सामान्यत: खराब हावाको गुणस्तर भएको सहर हो भने, गोङ्गाबु विशेष गरी प्रदूषित महसुस गर्छ, धुलोका कणहरू र हावामा धुवाँ स्पष्ट रूपमा देखिन्छ।
2023 मा, दुई दिनको अवधिमा, बाल अनुसन्धानकर्ताहरू सहित CLARISSA अनुसन्धानकर्ताहरूको टोलीले दुई दिन गोङ्गाबुको एउटा सडकको नक्साङ्कन गर्न र उनीहरूले सडकमा काम गरिरहेको बालबालिकालाई अवलोकन गर्न बिताए। उनीहरूले बालबालिकाको उमेर, उनीहरूले गरिरहेको कामको प्रकार र उनीहरूमा परेका जोखिमहरू रेकर्ड गरे।
क्लारिसाका अनुसन्धानकर्ताहरूले नक्साङ्कन गरेका गोंगबु सडक बसपार्कसँग समानान्तर हुँदै उत्तरदेखि दक्षिणसम्म फैलिएको छ र यस सडकको उत्तर छेउ चक्रपथसँग जोडिएको छ। यस सडक किनारमा तीनदेखि पाँच तलासम्मका भवनहरू छन्। सडकका ट्याक्सी, सवारी साधन र पैदल यात्रुको भीडभाड भइरहन्छ।
नक्सा कुञ्जी
-
केटी
-
केटा
-
केटी
-
केटा
-
सडक खाना विक्रेता
-
रक्सी बिक्रेता
-
सामान वितरण रिक्सा
-
तरकारी बिक्रेता
-
बारबेक्यू स्वीटकोर्न विक्रेता
-
समोसा बिक्रेता
-
जुत्ता मर्मत/मोची
-
ट्याक्सी
-
रिक्सा ट्याक्सी
-
मोटरसाइकल ट्याक्सी
-
गेस्ट हाउस/होटल
-
भोजनालय (कफी पसल, फास्ट फूड सहित)
-
खाजा घर (खाजा पसल)
-
दोहोरी (लोक नृत्य बार)
-
मसाज पार्लर
-
डान्स बार
-
पोखरी घर
-
यात्रा एजेन्ट
-
बस टिकट एजेन्ट
-
मुद्रा विनिमय
-
ट्रेकिङ एजेन्ट
-
सुविधा स्टोर
-
कपडा पसल
-
बेकरी
-
कसाई
-
मिठाई पसल
-
फार्मेसी
-
फेन्सी सामान पसल
-
खेलौना पसल
-
रक्सी पसल
-
फलफूल पसल
-
मेकानिक
-
फोटो पसल/स्टुडियो
-
बैंक
-
फोन मर्मत पसल
-
हेयरड्रेसर
-
आध्यात्मिक सेवाहरू
एउटा सडकका बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूले सिर्जना गरेको नक्साको डिजिटल संस्करण जसलाई क्लारिसा अनुसन्धान टोलीले अवलोकन र बाल श्रमको नक्साङ्कनमा विशेष ध्यान दिएर विस्तृत रूपमा दस्तावेजीकरण गरेको थियो।
वयस्क मनोरञ्जन क्षेत्रमा काम गर्ने आठ बालबालिका र चार व्यवसाय मालिक, क्लारिसा अनुसन्धानकर्ता र स्थानीय साझेदार संस्थाका सदस्यहरू मिलेर गठन भएको अनुसन्धान टोलीले विकसित गरेको नक्साले सडकको १५० मिटर खण्डमा साना औषधि पसल, खाजाघर, किराना पसल, मिठाई पसल, कपडा पसल र मध्यमस्तरका व्यवसायका रूपमा रहेका गेस्ट हाउस तथा रेस्टुरेन्टहरू गरी ९० भन्दा बढी व्यवसायहरू रहेको देखाउँछ। यो क्षेत्र रात्रिकालीन मनोरञ्जन स्थलहरूले पनि भरिएको छ: सडकको १५० मिटर खण्डमा आठ दोहोरी (लोक सङ्गीत र नृत्य स्थल) र सडकमा एउटा डान्स बार छन् ।
अनुसन्धान टोलीले सडकको कुन ठाउँमा बालबालिकाले काम गरिरहेको देखेका थिए भन्ने कुरा पनि नक्साले देखाउँछ। अवलोकन अवधिमा ४० भन्दा बढी बालबालिकाले यहाँका व्यवसायहरूमा वा सडकमा काम गरिरहेको देखियो।
अनुसन्धान गरिएको सडक
क्लारिसा अनुसन्धान टोलीको हिस्सा रहेका र अन्य क्लारिसा सहभागी प्रक्रियाहरूमा समेत पहिले सहभागी भइसकेका बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूले सन् २०२३ मे महिनाको शुक्रवार र शनिबार बिहान ९ बजेदेखि रातिको ९ बजेसम्म यस सडकको अवलोकन गरे।
सडक बिहानैदेखि रेस्टुरेन्ट र खाजाघरमा बसेर चिया पिउने र बिहानको खाजा खाने र पछि किनमेल गर्ने वा घुमफिर गर्ने यात्रुहरूको भीड थियो।
अनुसन्धान टोलीले सडकमा तरकारी, पोलेको मकै, बाल्टिनमा समोसा र तरकारी बोकेर सडकमा बेच्दै हिंडिरहेका व्यक्तिहरू, र च्याटपाटी (सडक खाना); सडकमा हिड्ने व्यक्तिहरू जस्तै खाना बेच्ने समोसा र बाल्टिनबाट करी; सुन प्लेटेड गहना, लुगा वा बाँसुरी सहित विभिन्न सामानहरू प्रस्ताव गर्ने सडक बिक्रेताहरू; र जुत्ता मर्मत वा सफा गर्न सडकमा बसिरहेका मोचीहरू। एक पण्डित (पवित्र पुरुष) सडकमा भिक्षा सङ्कलन र टीका (आशीर्वाद) प्रदान गर्दै माथि र तल यात्रा गर्थे।
मोटरसाइकल र कार ट्याक्सीहरू सडकमा लाइन लागेर बसेका थिए, सडकको केही हिस्सा ओगटेर बस्ने हुँदा कहिलेकाहीं तिनीहरूले हुँदा ट्राफिक प्रवाहमा बाधा पुर्याइरहेका हुन्थे। कहिलेकाहीँ भीडभाडयुक्त ठाउँमा सामानहरू बेचिरहेका विभिन्न प्रकारका बिक्रेताहरू बीच टकराव सुरु हुन्थ्यो:
हामीले धेरै कुरा नियाल्यौं। एउटा कुरा जुन हामीले अवलोकन गर्यौं, र मलाई मन परेन, ट्याक्सी चालकले सडक विक्रेताहरूलाई समस्या दिइरहेको थियो। ट्याक्सी चालकले कुनै पनि पैसा नदिई फलफूल बिक्रेताको कार्टबाट फलफुल उठाइरहेका थिए । त्यसमाथि ट्याक्सी चालकले फलफूल बिक्रेतालाई दुर्व्यवहार गरेका छन् ।
(महिला, ५० वर्ष, व्यवसाय मालिक, अनुसन्धान टोली)।
ट्याक्सी, पैदल यात्री र सडक बिक्रेताहरू ठाउँ ओगट्ने हुँदा सडकका फुटपाथहरू भीडभाड हुन्छन्
सडक बिक्रेता र धेरै सङ्ख्यामा रहने पैदल यात्रुले सडकको फुटपाथमा आवतजावत गर्न गाह्रो बनाउँथे:
‘सडक भीडभाड थियो र सडकछेउमा फुटपाथ भएपनि फुटपाथसम्म आउने गरी धेरै पसलहरू राखिएकाले हिड्न गाह्रो थियो’
(महिला, ३३ वर्ष, व्यवसाय मालिक, अनुसन्धान टोली)
यसका अतिरिक्त, सडकको दक्षिणी छेउमा अनुसन्धान टोलीले बसपार्कबाट बाहिर निस्कने गेटबाट लगातार मानिसहरूको घुइँचो निस्किरहेको देख्यो।
दिनभरिमा देखिएको सडक
बिहानीपख, सडकमा केही महिला र केटीहरूले किनमेल गरिरहेका थिए। तर दिउँसोतिर सडकमा हिँड्ने वा रेस्टुरेन्ट र खाजाघरमा खानेहरूमध्ये झन्डै ९०% पुरुष थिए। महिला र केटीहरूले रेस्टुरेन्टहरूमा खाना खानुको सट्टा त्यहाँ सेवा गरिरहेको मात्र देख्नु सामान्य थियो:
‘हामीले साँझपख पुरुषहरू बढी देख्यौं। त्यहाँ आउनेहरू अधिकांश पुरुष थिए । महिलाहरू निकै कम थिए । महिलाहरू साँझपख यो ठाउँ घुम्न आउँदैनन् । नजिकैको ठाउँमा काम गर्ने केटीहरू मात्र त्यहाँ थिए।’
(महिला, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)
रेष्टुरेन्टहरूमा आउने ग्राहकहरू प्रायः २० देखि ५० वर्षका उमेरका थिए, तर २० र ३० वर्ष हाराहारीका युवा पुरुषहरूको समूह पनि धेरै देखिन्थ्यो। अनुसन्धान टोलीले यी समूहहरू सँगै वैदेशिक रोजगारका लागि जान लागेका मानिसहरू होलान् भन्ने लाग्यो।
दिन बित्दै जाँदा सडकमा चहलपहल र भीडभाड बढ्दै गयो । साँझपख लाग्न थालेपछि, सडकमा धेरै प्रकारका दलालहरू (touts) देख्न सकिन्थ्यो:
जब साँझ सुरु हुन्छ, धेरै मानिसहरू आफ्नो व्यापार, जस्तै रेस्टुरेन्ट, गेस्टहाउस र बसको टिकटहरू बजार गर्न बाहिर निस्कन्छन्।
(पुरुष, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)।
भवनको माथिल्लो तलामा रहेका रात्रि मनोरञ्जन स्थलहरूले साँझ ७ः३० बजे शटर खोलेका थिए र ती स्थलका कर्मचारीहरू सडकमा उभिएर ग्राहकलाई आकर्षित गर्न खोज्न थालेका थिए ।
गोंगबुको सडकमा दलालहरूले ग्राहकहरूलाई गेस्टहाउस, होटल र रेस्टुरेन्टहरूमा पठाउँछन्
यहाँ जानको लागि बसको तस्वीर
सडकमा काम गरिरहेका बालबालिका
बालबालिका पसलहरूमा काम गरिरहेका वा ढोका-ढोकामा सामान वा खानेकुरा बेचिरहेको देखियो। अनुसन्धान टोलीले अवलोकन गरेका समानहरू बेचिरहेका बालबालिकामा : भाँडा पसलमा काम गरिरहेकी १६ वर्षकी बालिका; सडकमा मार्केटिङका समानहरू बेचिरहेका १४ देखि १७ वर्षबीचका तीनजना किशोरहरूको समूह; र नरिवल बेचिरहेका एक जना बालक। अरु धेरै बालबालिका रेस्टुरेन्ट र खाजाघरजस्ता आतिथ्य उद्योगसँग सम्बन्धित व्यवसायमा काम गरिरहेका देखिए
‘मैले १४ देखि १७ वर्षको बालकलाई ट्रेमा चिया बोकेर विभिन्न पसलमा पुर्याएको देखेँ, उनी एउटा रेष्टुरेन्टमा काम गर्थे’
(महिला, ३३ वर्ष, व्यवसाय मालिक, अनुसन्धान टोली)।
अनुसन्धान टोलीले दुई सानादेखि मध्यम आकारका रेस्टुरेन्टहरूमा किशोरावस्थामा धेरै स्टाफहरू रहेको देख्यो (तलको ‘अनुसन्धान गरिएको भवन’ खण्ड हेर्नुहोस्)।
‘मैले त्यहाँ १४ देखि १७ वर्षका तीनजना बालिकाहरू पनि सडकमा हिँडिरहेको देखें। मलाई लाग्छ तिनीहरू दोहोरीमा काम गर्छन् किनभने तिनीहरूको लुगा छोटो र खुला छ, तर महँगो देखिँदैन। मैले यसअघि दोहोरीमा काम गरेको थिएँ र उनीहरू दोहोरीमा काम गर्छन् भन्नेमा म शतप्रतिशत विश्वस्त छु’ (पुरुष, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)।
एकै खालका पोशाक लगाएका करिब १७ वर्षका तीन बालिकाहरू एउटा डान्सबार बाहिर देखिए, उनीहरूले एक ग्राहकलाई भित्र जान मनाउन खोजिरहेका देखिए। दोहोरीबाहिर १७ वर्षकी अर्की एक बालिकाले बाटामा हिंडिरहेका यात्रुहरूलाई भित्र आउनु भनेर बोलाइरहेकी थिइन्। एक जना बालकले दलालको रूपमा काम गरिरहेका थिए, उनले ग्राहकहरूलाई नजिकैको रेस्टुरेन्ट तथा गेस्ट हाउसमा पठाउने प्रयास गरिरहेका थिए।
अनुसन्धान टोलीले केही बालबालिका ग्राहकहरूसित यौनसम्पर्क मिलाइदिने कार्यमा संलग्न भएको पनि थाहा पाए। यी कुराकानीहरू गोप्य प्रकारका र लुकेको प्रकृतिका थिए। त्यसैले क्लारिसा अनुसन्धान टोलीका रहेका बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूले उनीहरूबीच के कुरा भइरहेको छ भनेर बुझ्नका लागि यस्तो परिस्थितिमा के हुन्छ भनेर आफ्नै ज्ञानमा भर परेका थिए। यस क्रममा धेरै घटनाहरू देखिएका थिए, जस्तै १६ वा १७ वर्षका बालिकाहरूले गेस्टहाउस बाहिर ग्राहकहरूलाई भेटिरहेका थिए वा गेस्टहाउसको छेउमा उभिएर ग्राहकहरूसँग यौनसम्पर्कका लागि पैसाहरूमा सौदाबाजी गरिरहेका थिए।
किशोरकिशोरीहरूले ग्राहकलाई भेट्ने वा यौन कार्यसँग सम्बन्धित व्यवस्था गरेको देखियो। १५ वर्षका एक बालिकालाई खुलेआम सडकको छेउमा उभिएर यौनक्रियाका लागि फकाउने प्रयास गरिरहेको देखे।
आत्मीयता र यौनसम्बन्धित सेवाहरू बिक्रीमा सहजीकरण
सडकका पक्षहरूले आत्मीयता र यौनको बिक्रीलाई सहज बनायो। अनुसन्धान टोलीले देखे कि सडकमा फार्मेसीहरू थोरै औषधिहरू उपलब्ध भएकाले धेरै सानो थिए तर तिनीहरूको काउन्टरको अगाडि केसहरूमा कन्डमहरू प्रदर्शन गरिएको थियो।
‘मैले त्यहाँ धेरै मेडिकल पसलहरू देखे र उनीहरूले सुरक्षालाई ख्याल राख्छन् भन्ने मलाई लाग्छ। त्यसैले उनीहरू गर्भनिरोधक सामग्रीहरू बेच्छन्। उनीहरू बिहान अन्य सामानहरू बेच्छन् तर बेलुका तिनीहरू कण्डम र यस्तै खालका सामानहरू बेच्छन्।’ (महिला, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)।
व्यवसायको विज्ञापन गर्न आउने दलालहरूले पनि केटीहरू पनि मिलाइदिने कुरा गर्छन्। त्यस्ता दलालहरूमध्ये केही १८ वर्षभन्दा कम उमेरका पनि छन्। प्रहरीले पक्राउ गर्लान् भन्ने डरले र छिटो भाग्न नसक्ने कारणले केटीहरू बार्गेनिङ गर्न आउँदैनन्’। (पुरुष, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)।
साँझपख सडकमा काम गर्ने युवाहरू सडकमा खानेकुरा र पेय पदार्थ बिक्रेताहरूको वरिपरि भेला हुन्छन्। रात्रि मनोरञ्जन स्थलका धेरै कर्मचारीहरू सडक स्टलहरूबाट चटपाती (मसलाको साथमा सुकेको इन्स्ट्यान्ट चाउचाउ) खाँदै गरेको देखियो।
‘मलाई लागेको सबैभन्दा जोखिमपूर्ण काम भनेको केटीहरूले अरू केही नखाई चटपटे मात्र खाएर दोहोरी जानु हो। यसले दीर्घकालमा उनीहरूको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्न सक्छ। प्रायः दोहोरीमा काम गर्ने केटीहरूले ग्राहकलाई बढी खर्च गराउन रक्सी पिउनुपर्ने हुन्छ। यसरी, रक्सी र खराब खानाले उनीहरूको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्न सक्छ। प्रायः तिनीहरू रक्सीले मातेर घर जान्छन्। (महिला, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)।
अनुसन्धान टोलीले १५ देखि १८ वर्षबीचका धेरै केटीहरू ठूलो थर्मसहरू राखेका महिलाको वरिपरि भेला भएको देखे। दोस्रो पटक जाँदा, यी थर्मसहरू घरेलु रक्सी लुकाउन प्रयोग गरिएको थियो, जुन अवैध रूपमा बिक्री भइरहेको थियो:
‘पहिलो दिन हामीले केटीहरूलाई चटपटेसँग चिया पिउँदै गरेको देख्यौं जुन नमिल्दो खालको संयोजन थियो, त्यसैले मलाई शंका लाग्यो। अर्को पटक मैले यसबाट आउने गन्ध र यसको सेतो रङ हेरेर रक्सी रहेछ भन्ने थाहा पाएँ। (महिला, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)
सडकमा अनुसन्धान टोलीमा सहभागी बालबालिकाले गरेका अनुभव
सामान्यतया, अनुसन्धान टोलीमा सहभागी बालबालिकाले यो सडक र वरिपरिको क्षेत्र जोखिमपूर्ण रहेको महसुस गरे र हरसमय क्लारिसा अनुसन्धान टोलीका वयस्क सदस्यहरू साथमा भएपनि सडकमा हिँड्दा उनीहरूले डर लागेको बताए। धेरैले आफूहरूलाई पछ्याइरहेको हुन सक्छ भन्ने महसुस गरे।
अनुसन्धान टोलीमा सहभागी बालिकाहरूले विशेष गरी असुरक्षित महसुस गरेका थिए र सडकमा आफूले भोगेको दुर्व्यवहारबारे बताए:
‘महिला हुनुको बेफाइदा बुझेपछि हामीलाई डरको बोध भयो, किनभने हामीलाई के-के भन्दै जिस्क्याइएको थियो र हाम्रो फोन नम्बरहरू पनि मागिएको थियो’
महिला, उमेर 18, अनुसन्धान टोली
आफूलाई दुर्व्यवहार गरिएको अनुभव गर्नुको साथै, आफू समान उमेरका अन्य केटीहरूलाई पनि सडकमा यस्तै व्यवहार गरिएको उनीहरूले देखेका थिए, जस्तै
‘मिठाई पसलमा खाजा खान गएका १७ वर्ष मुनिका दुई केटीहरूलाई केटाहरूले जिस्काइरहेका थिए’।
महिला, उमेर 18, अनुसन्धान टोली
क्लारिसाका वयस्क अनुसन्धानकर्ताहरू त्यहाँ भए पनि, सडकमा हिँड्ने विभिन्न पुरुषहरूले बाल अनुसन्धानकर्ताहरूलाई यौनक्रियाका लागि सोधेका थिए:
साँझ सडकमा, वयस्क व्यक्तिहरू, त्यसमा सरकारी कर्मचारी (पोशाक लगाएका) समेत मेरो छेउ आएर यौनकर्मी हो कि भनेर सोधेका थिए। केही युवा केटाहरूले गीत गाएर मलाई जिस्काए। म साधारण कुर्तामा थिएँ, र उनीहरूले म निर्दोष र सोझो होला भनेर यसो गरेका हुन सक्छन्। तिनीहरूले नयाँ वा सोझी देखिने केटी देख्दा फाइदा उठाउने कोसिस गर्न सक्छन्।’
(महिला, १८ वर्ष, अनुसन्धान टोली)
मैले केटी हुनुका नकारात्मक पक्षहरू महसुस गरें। मेरो अनुभव अनुसन्धान टोलीका केटाहरूको भन्दा फरक थियो। मानिसहरू मसँग फ्लर्ट गर्दै थिए। उनीहरू नजिक आए । तिनीहरूले मलाई छोए। फ्लर्ट गरे र नराम्रो शब्द बोले। मलाई मेरा पुरुष साथीहरूभन्दा धेरै फरक व्यवहार गरिएको महसुस भयो। मलाई निकै असहज महसुस भयो।’
(महिला, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)
अनुसन्धान टोलीका बालिकाहरूको अनुभवमा चिन्तन गर्दै एक बालिकाले सडकमा यौनसँग सम्बन्धित सेवाहरू कसरी खुलेआम माग गरिन्छ भन्ने कुरामा आश्चर्य व्यक्त गरे:
हामीले बसपार्क क्षेत्र नेपालको रेड-लाइट एरिया हो भन्ने सुन्ने गरेका थियौँ; अहिले मानिसहरू खुलेआम यौनसँग सम्बन्धित क्रियाकलापमा लागेको देख्दा अब मलाई यो कुरा साच्चै सही रहेछ भन्ने लागेको छ। यहाँ केही बेर उभिने हो भने मान्छेहरू जाने हो भन्दै सोध्न आउँछन्।
(पुरुष, उमेर १७, अनुसन्धान टोली)
अनुसन्धान टोलीका बाल सदस्यहरूले सामान्य लुगा लगाएका केटीहरूलाई लक्षित गर्नुको कारणहरूबारे अनुमान लगाए:
‘राम्रो लुगा लगाएका केटीहरूले आफ्नो प्रतिरक्षा गर्न सक्छन् र धेरै प्रतिवाद गर्न सक्ने हुन्छन् त्यसैले मानिसहरूले उनीहरूबाट पर नै हुन्छन्, र उनीहरू साधारण लुगा लगाएका र शहरमा नयाँ देखिने केटीहरू खोज्ने गर्छन्।
(पुरुष, उमेर १७, अनुसन्धान टोली)
अनुसन्धान गरिएको भवन
भवनको भुईं फ्लोरमा रहेको रेस्टुरेन्टमा आठ बालबालिका (तीन केटा र पाँच केटी) काम गरिरहेका थिए । ग्राहकहरु मुख्यतया पुरुषहरु थिए।
सहभागीहरूलाई एउटा भवनमा केन्द्रित हुन भनियो जहाँ सडकमा हुने बालश्रमको उच्च व्यापकताको प्रतिनिधित्व गर्दथ्यो। सडकको केन्द्रमा रहेको एउटा तीन तले भवन छनोट गरिएको थियो। यस भवनको वरिपरि चारवटा दोहोरी रहेको थियो। भवनको भुइँ तलामा त्यहाँ पाइने खाना र सेवाका प्रकारहरू विज्ञापन गर्ने बोर्ड थिए, जसमा एक रातको ५०० रुपैयाँ भाडामा कोठाहरू पाइने भनेर पनि लेखिएको थियो। यो भाडा गेस्टहाउस र होटलहरूको तुलनामा सस्तो हो। एउटा ठाउँ पर्दाले ढाकेको थियो जहाँ अवलोकनको क्रममा, एक जना (वयस्क व्यक्तिले) ठूलो चुलोमा खाना रेस्टुरेन्ट भित्रको सजावट सामान्य थियो र सरसफाइ राम्रो थिएन। मुख्य भोजन कक्षमा करिब पाँचवटा टेबलहरू थिए तर मुख्य भोजन कक्षको पछाडि एउटा सानो, अलिक निजी खालको एउटा भोजन कक्ष थियो र अर्को एउटा कोठा एक तला माथि थियो। पहिलो तल्लामा ताला लगाइएका नम्बर लेखिएका ढोकाहरू पनि थिए। यी ती कोठाहरू थिए जुन एक रातको लागि भाडामा लिन सकिन्थ्यो। त्यहाँ एउटा साझा शौचालय थियो, तर त्यो सफा थिएन। सस्तो मूल्य र सुविधाहरू नभएका कारण अनुसन्धान टोलीका सदस्यहरूले यी कोठाहरू विशेष गरी यौनक्रियाका लागि प्रयोग हुन सक्ने अनुमान गरे: पकाउँदै थिए।
‘खाजा घरमा एउटा गेस्टहाउस पनि छ जस्तो लाग्छ। त्यहाँ १४ देखि १७ वर्षबीचका धेरै भर्खरका केटी र केटाहरू थिए । म एक जनासँग (क्लारिसा अनुसन्धानकर्तासँग) माथिको तलामा गएँ, अनि हामीले धेरै कोठाहरू देख्यौं र मैले त्यहाँ धुवाँको कडा गन्ध पनि पाए। उनीहरूले त्यहाँ यौनधन्धा चलाइरहेका हुन सक्छन्।’
(पुरुष, १६ वर्ष, अनुसन्धान टोली)
रेस्टुरेन्ट दिउँसोदेखि व्यस्त भएको थियो, र त्यस सडकमा रहेका धेरै रेस्टुरेन्टहरू जस्तै यसमा अधिकांश ग्राहकहरू पुरुष थिए।
बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूले सडकमा बाल श्रमको प्रतिनिधित्व गर्न गुलाबी रंगमा हाइलाइट गरिएको भवन रोजे। भवनको तल्लो तल्लामा एउटा सानो रेस्टुरेन्ट र माथि कोठाहरू छन् जुन रातको लागि भाडामा लिन सकिन्छ। रेस्टुरेन्ट चार डोहोरीको नजिक छ (एक माइक्रोफोन प्रतीक द्वारा चित्रित)।
रेस्टुरेन्टमा काम गरिरहेका बालबालिकाको अवलोकन
सहभागीहरूले गन्ती गर्दा रेस्टुरेन्टमा तीन केटा र पाँच केटीहरूले काम गरिरहेका थिए र तिनीहरूको उमेर १४ देखि १७ वर्षको बीचमा रहेको अनुमान गरे। त्यहाँ काम गर्ने एक मात्र वयस्क कुक थिए।
किशोरी केटीहरू रेस्टुरेन्टमा ग्राहकहरूलाई सेवा दिन्छन्। स्टुरेन्टमा ग्राहकहरूलाई सेवा दिँदै किशोरीहरू। साँझपख, तिनीहरू लुगा फेरेर नजिकैको दोहोरीमा काम गर्न गएको अनुसन्धान टोलीले देख्यो
अन्य व्यवसायहरूसँग रेस्टुरेन्टको सम्बन्ध
सहभागीहरूले रेस्टुरेन्टले नजिकैको डान्सबार र दोहोरीमा खाजा पुर्याउने गरेको देखे। यस सानो रेस्टुरेन्टमा काम गर्ने किशोरीहरूले आफ्नो लुगा फेरेर नजिकैको दोहोरीमा काम गर्न गएको पनि बाल सहभातीहरूले देखे।
‘दोहोरीहरूले पिरो खानेकुरा र रक्सी बेच्छन्। उनीहरूले (रेष्टुरेन्ट) बाट खाना अर्डर गर्छन् र (त्यहाँ) काम गर्ने केटीहरू पनि दोहोरीमा काम गर्ने हुन सक्छन् किनभने तिनीहरू सांस्कृतिक पहिरन लगाएर र एकदमै धेरै मेकअप गरेर बेलुका ८ बजेपछि बाहिर निस्किए। [dohori name] ती केटीहरू दुईवटा ठाउँमा काम गर्ने देखियो: बिहान खाजाघरमा र साँझ दोहोरीमा। ती केटीहरू १५ देखि १७ वर्ष बीचका थिए ।
(महिला, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)
छलफल
काठमाण्डौको यो सडकको मुख्य विशेषता के हो भने सडकमा बसेर नै र धेरै भवनमा नपसीकन पनि बालश्रमको मात्रा प्रष्ट देखिन्छ। सुरक्षाको चासोका कारण अनुसन्धान टोलीले भुइँ तलाभन्दा माथि रहेका डान्सबार, दोहोरी र dohoris तर ती स्थानहरूसँग सम्बन्धित बालबालिकाहरू अझै पनि सडकमा ग्राहकहरूलाई आकर्षित खोजेको वा कामभन्दा अघि र कामको समयमा खानपानमा समय बिताउने गरेको देख्न सकिन्थ्यो। सडकको यो १५० मिटर खण्डमा एकै दिन ४० भन्दा बढी बालबालिका काम गरिरहेको देखिए पनि काम गर्ने बालबालिकाको वास्तविक संख्या नक्साङ्कन प्रक्रियाको क्रममा देखिएका भन्दा धेरै बढी हुन सक्छ।
साथै, अर्को महत्वपूर्ण कुरा भनेको किशोरावस्थाका बालबालिकाले यौनक्रियासँग सम्बन्धित सौदाबाजी गरेको देखिनु थियो। यो सडक अवसरवादी र क्षणिक सम्बन्धहरूको क्षेत्र पनि हो जसले मुख्य गरी पुरुष ग्राहकहरूको आवश्यकताहरू पूरा गर्दछ, यसमा युवा महिला र किशोरीहरूसँग यौनक्रिया गर्न चाहने पुरुषहरूसमेत हुन्छन्। यौनक्रियाका लागि कुरा मिलाउनेमा (बालबालिका सहितका) दलालहरू पनि संलग्न हुन सक्ने देखिन्छ भने खुलमखुला हुने यौन सम्झौता पनि उल्लेखनीय रहेको पाइन्छ। अल्पकालिक व्यापार, ठूलो मात्राका ग्राहक र यौन उद्योगसँग यस क्षेत्रको सम्बन्धले मौका मिलेसम्म सडकमा यौनक्रिया प्रस्ताव गर्ने वातावरण बनेको देखिन्छ। बाटामा हिंडिरहेका व्यक्तिहरूले समेत यौनक्रिया खोज्ने गरेको देखिएको थियो:
‘गोंगबुमा यदि कुनै एउटी केटी धेरै बेर एउटै ठाउँमा उभिरहेकी छिन् भने पुरुषले जाने हो भनेर सोध्छन्? यो मैले अवलोकन गरेर थाहा पाएको हो’
(पुरुष, १७ वर्ष, अनुसन्धान टोली)।
फलस्वरुप, यस सडकमा युवा महिला र केटीहरूका लागि पुरुषले माग गर्ने आत्मीयताबाट मुक्त रहने ठाउँहरू थोरै हुने गर्दछ र तिनीहरूको अनुभव पूर्ण रूपमा उनीहरू यौनक्रियाका उपलब्ध छन् भन्ने बुझाइले निर्धारण गरेको छ। स्पष्ट रूपमा देखिएको कुरा भनेको जवान र ‘सोझी’ देखिनेहरूलाई लक्षित गरिएको थियो; यौन उद्योगसँग सम्बद्ध नभएका केटीहरू चाहने यो अवस्थाले किशोरीहरूलाई दुर्व्यवहारप्रति बढी जोखिममा रहेको देखाउँछ। अझ व्यापक रूपमा भन्नुपर्दा, बालश्रमलाई यस क्षेत्रमा सामान्य बनाइएको छ र व्यवसायहरूलाई सञ्चालनरत राख्नको लागि बालश्रममा भर परेको छ – यहाँसम्मकि त्यहाँ लगभग पूर्णतया किशोरकिशोरीहरूले सञ्चालन गरेका देखिने व्यवसायहरू पनि थिए। क्लारिसाको अनुसन्धानले के देखाउँछ भने व्यवसायहरूभित्र बालबालिकाले खेल्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका सामान्यतया तिनीहरूको तलबमा प्रतिबिम्बित हुँदैन – उमेरअनुसार तलबमा हुने भिन्नताहरू, अर्थात् बालबालिकालाई वयस्क समकक्ष साथीहरू भन्दा कम तलब दिनु, सामान्य रहेको छ र बालबालिकाले धेरै कम तलब पाउँछन्। एउटा उल्लेखनीय पक्ष के हो भने अनुसन्धान टोलीले ध्यान केन्द्रित गरेको रेस्टुरेन्टमा काम गर्ने किशोरीहरूले दुईवटा काम गर्थे – पहिले उक्त रेस्टुरेन्टमा र त्यसपछि दोहोरीमा।
दोहोरी। कम पारिश्रमिकले बालबालिकालाई आत्मीयताको बिक्रीसँग अधिक नजिकबाट जोडिएको भूमिकाहरूमा संलग्न हुन वा त्यस्तो काम गर्न जान दबाब पर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, रात्रिकालीन मनोरञ्जन स्थलहरूमा ग्राहकहरूसँग आत्मीय अन्तरक्रियामा संलग्न भई टिप्स र कमिसन सुरक्षित गरी पारिश्रमिक बढाउने गरेको देखिन्छ। विभिन्न प्रकारका व्यवसायहरू बीच अवस्थान्तरण गर्न यी सडकहरूमा त्यस्ता स्थानहरू निकट रहनुले पनि सहज भएको पाइन्छ – यस उदाहरणमा, दिउँसो काम गर्ने ठाउँका नजिकै रहेका दोहोरी वा डान्सबार छेउछाउ रहनु र एक-दुई पाइलामा पुग्न सकिने हुनुले थप कमाइका अवसरहरू प्रदान गर्दछ, तर यससँगै फरक प्रकारका जोखिमहरू आइपर्ने एक दिनमा नै निकै लामो समय काम गर्नुपर्ने अवस्था उत्पन्न हुन्छ।
बालबालिका दिउँसो एउटा व्यवसाय र बेलुका अर्को व्यवसायमा काम गर्नुका अतिरिक्त, त्यहाँ विभिन्न व्यवसायहरूबीच अन्तरसम्बन्ध रहेको देखिन्छ जसले त्यस क्षेत्रमा आवतजावत गर्नेहरूबाट पैसा कमाउन सकिने मौका प्रदान गर्दछ र यसले यी व्यवसायहरूको सञ्चालनमा सहयोग गर्दछ। उदाहरणका लागि, माथि उल्लेख गरिएको सानो रेस्टुरेन्टले नजिकैको दोहोरी र डान्सबारसँग मिलेर काम गर्दछ, सडकमा खाना बेच्ने बिक्रेताहरूले रात्रिकालीन मनोरञ्जन क्षेत्रका श्रमिकहरूलाई सस्तो रक्सी र खाना उपलब्ध गराउँछन्, रात्रिकालीन मनोरञ्जन स्थलहरूले ग्राहकहरूलाई छोटो समयका लागि भाडामा गेस्टहाउस/कोठाहरू उपलब्ध गराउँछन्, फार्मेसीहरूले यौनक्रिया गर्नेहरूका लागि सुरक्षाका साधन प्रदान गर्दछन्। ठूला-ठूला, अधिक औपचारिक व्यवसायहरूलाई प्रायः धेरै सङ्ख्यामा रहेका अनौपचारिक व्यवसायहरूले सहयोग गरिरहेका हुन्छन्, जसले न्यून लागतमा ठूला व्यवसायका ग्राहक र कर्मचारीहरूको आवश्यकता पनि पूरा गरिरहेका हुन्छन्।
वयस्क मनोरञ्जन क्षेत्रसँग सम्बन्धित व्यवसायहरूका सम्बन्धमा क्लारिसाले गरेको अवलोकनहरूले यस प्रकारका स्थलहरूभित्र हुने कामको अनुभवका बारेमा अन्तर्दृष्टि[Link to work shadowing case studies (if possible)] तर सडक नक्साङ्कन प्रक्रियाले बालबालिकासहित त्यस क्षेत्रमा काम गर्नेहरूका लागि निकै कठिन अवस्था रहेको कुरालाई प्रकट गर्दछ। अनुसन्धान टोलीले दोहोरी र डान्सबारहरूमा काम गर्ने महिला कर्मचारीहरूको खराब खानपान र खाने बानीहरूलाई टिपोट गरेको छ, जो सडकमा खानेकुरा बेच्नेहरूको अस्वस्थ खानेकुरामा भर पर्छन्, र घरेलु मदिरा बिक्रेताहरू व्यापक रूपमा रहनुले मनोरञ्जन क्षेत्रमा काम गर्दा विकास हुनसक्ने रक्सीको लतको जोखिमलाई औंल्याउँछ। यस छिमेकमा काम गर्नु पनि निकै चुनौतीपूर्ण रहेको छ – यो क्षेत्र प्रदूषित, कोलाहलयुक्त र भीडभाड छ र किशोरीहरूको लागि यो एउटा यस्तो क्षेत्र हो जहाँ उनीहरू बारम्बार यौन दुर्व्यवहारको शिकार नभई सहज हिंडडुल गर्न सक्दैनन्।
क्लारिसाले गरेको छिमेकको नक्साङ्कन
क्लारिसाले गरेको छिमेकको नक्साङ्कनले सहरी छिमेकका बालबालिकाको अनुभव बुझ्न र निकृष्ट प्रकारका बालश्रम उदय गराउने र त्यसलाई निरन्तरता दिन योगदान गर्ने सहरी छिमेकका विशेषताहरू पहिचान गर्न खोजेको थियो। गोंगबु काठमाडौंको एउटा मुख्य यातायात केन्द्र र विदेश जाने आउने श्रमिकहरूको प्रस्थान बिन्दु भएकाले यसलाई छनोट गरिएको थियो। यो क्षेत्र यी अस्थायी जनसंख्यालाई प्रदान गर्ने यौनक्रियासँग सम्बन्धित सहित विभिन्न सेवा र मनोरञ्जनका लागि परिचित छ र त्यसैले निकृष्ट स्वरूपका बालश्रमको अध्ययनका लागि लक्षित ठाउँ क्षेत्र हो। हाम्रो अनुसन्धान टोलीमा क्लारिसाका अनुसन्धानकर्ताहरूसँगै १५ देखि १८ वर्ष उमेरका दुई बालक र छ बालिका गरी आठ बालबालिका र चार जना महिला थिए। अनुसन्धान टोलीमा रहेका बालबालिका काठमाडौंको वयस्क मनोरञ्जन क्षेत्रसँग सम्बन्धित ठाउँहरूमा (डान्सबार, दोहोरी, खाजाघर वा मसाज पार्लर) काम गरेका वा गरिरहेका थिए। टोली सदस्यका रूपमा रहेका चार जना महिलाले यस क्षेत्रमा खाजाघरहरू चलाएका थिए। तिनीहरूले क्षेत्र निर्धारण भ्रमणहरूसँगै सहभागितामूलक छिमेक नक्साङ्कनको जिम्मेवारी लिए। क्षेत्र निर्धारण भ्रमणले गोंगबुको यो सडकको एक हिस्सा (१५० मिटर सडक खण्ड) नक्साङ्कनका लागि चयन गरेको थियो। यस सडक खण्डले गोंगाबुको व्यस्त व्यापारिक सडकको प्रतिनिधित्व गर्ने देखिएकाले यो सडक खण्ड छनोट गरिएको थियो जसले शहरमा आउने र शहरबाट बाहिर यात्रा गर्नेहरूका लागि अन्य सेवाहरू (गेस्टहाउस, रेस्टुरेन्ट, फेन्सी सामान आदि) साथसाथै रात्रिकालीन मनोरञ्जन पनि प्रदान गर्दछ। क्लारिसा अनुसन्धानकर्ताहरूले (स्थानीय साझेदार संगठन, महिलाका निम्ति महिला मंच नेपालको सहयोगमा) दुईवटा क्षेत्रगत भ्रमण गरेका थिए र यस सडक क्षेत्रको नक्साङ्कन गर्न र यहाँको व्यवसाय परिदृश्य र क्रियाकलाप अवलोकन गर्न यहाँ रहेका व्यवसाय मालिक र बाल सहभागीहरूको साथमा रहेर काम गरेका थिए। अनुसन्धान टोलीले सडक स्तरबाट आफ्नो अवलोकन गरेको थियो। पहिलो क्षेत्रगत भ्रमणको दौरान, बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरू दुई समूहमा बाँडिएर सडकको प्रत्येक छेउको नक्साङ्कन गरेका थिए। अरूको ध्यान आफूहरूमा नखिचिकन यो काम गर्न उनीहरूले मोबाइल फोन प्रयोग गरेर भोटो खिचे र अडियो रेकर्डिङ गरे जसमा उनीहरूले यहाँका भवनहरू वर्णन गरेका थिए। यस भ्रमणपछि, दुई समूहहरूले कार्यशाला वातावरणमा काम गर्दै क्षेत्र भ्रमणबाट आएका विस्तृत कुराहरूलाई प्रयोग गर्दै आधार नक्साङ्कन तयार गरे। दोस्रो क्षेत्रगत भ्रमणमा, अनुसन्धान टोलीमा रहेका बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूले एक दिनभरि (बिहान ९ बजेदेखि बेलुका ९ बजेसम्म) काम गर्ने बालबालिकालाई अवलोकन गरे। यस क्रममा तिनीहरूले निम्न कुराहरू रेकर्ड गरे: काम गर्ने बालबालिकाको उमेर; तिनीहरूले काम गरेका ठाउँ; तिनीहरूले गरिरहेको काम वा क्रियाकलापका प्रकार; र तिनीहरू उन्मुख रहेका जोखिमहरू। यस पटक पनि अवलोकनहरू धेरैजसो सडक स्तरबाट गरिएको थियो र सो क्रममा नोट वा मोबाइल फोनमा अडियो रेकर्डिङ गरिएको थियो।
अवलोकनहरू आधार नक्सामा रेकर्ड गरिएका थिए जुन त्यसपछि चित्रकारद्वारा डिजिटलाइज गरिएको थियो।
दोस्रो कार्यशालामा, अनुसन्धान टोलीका बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूले सँगै मिलेर काम गर्दै आधार नक्सालाई परिष्कृत गर्दै आफूले गरेका अवलोकनहरूलाई यसमा रेकर्ड गरेका थिए र यस कार्यमा क्लारिसा अनुसन्धानकर्ता टोलीका सदस्य र चित्रकारहरूले सहयोग गरेका थिए। त्यसपछि नक्साको विवरण जाँच गर्न तेस्रो प्रमाणीकरण कार्यशाला आयोजना गरियो। यो पनि बालबालिका र व्यवसाय मालिकहरूका लागि आफ्ना समग्र अनुभवहरूमा चिन्तन गर्ने र अवलोकनहरूमा छलफल गर्ने अवसर थियो। यसमा अपनाइएका तरिका र यस सहभागितामूलक विधिको प्रयोगबाट प्राप्त सिकाइहरूको पूर्ण विवरणका लागि यो बच्चाहरू र व्यवसाय मालिकहरूको लागि उनीहरूको समग्र अनुभवहरू प्रतिबिम्बित गर्ने र अवलोकनहरू छलफल गर्ने अवसर पनि थियो। यस सहभागितामूलक पद्धतिको प्रयोगबाट प्राप्त हुने दृष्टिकोण र सिकाइको पूर्ण विवरणका लागि हेर्नुहोस् [LINK TO LEARNING NOTE]